02.10.2022 19:50 | Źródło: Muzeum im. o. E. Drobnego w Rybniku, Biblioteka Śląska w Katowicach, Instytut Pamięci Narodowej, zdj. główne: Narodowe Archiwum Cyfrowe

7 wspaniałych. Rybniccy bohaterowie powstań śląskich: Alfons Zgrzebniok

Urodzony w Dziergowicach, pochowany w Rybniku, bohater powstań śląskich - Alfons Zgrzebniok. Komendant, który miał być księdzem. Dlaczego Niemcy nazwali go „największym polskim bandytą w okręgu kozielskim”? Jak udało mu się uciec z więzienia w Raciborzu?

Młodzieńcze lata

Alfons Alfred Zgrzebniok urodził się 16 sierpnia 1891 r. w Dziergowicach. Miał ośmioro rodzeństwa. Był najstarszym dzieckiem Juliusza i Eleonory. Posiadali niewielki kawałek ziemi, ojciec prowadził też warsztat szewski, a matka - sklep spożywczy.

W domu rodzinnym mówiono wyłącznie w języku polski, czytano polskie czasopisma. Przed pójściem do szkoły podstawowej, pobierał prywatną naukę języka niemieckiego w Wodzisławiu. Następnie rozpoczął edukację w gimnazjum w Raciborzu. W 1911 r. założył tam tajne polskie kółko narodowe. Gdy istnienie kółka wyszło na jaw, od wyrzucenia Zgrzebnioka ze szkoły wybawiły jego wysokie wyniki w nauce. Po maturze studiował na Wydziale Teologii Uniwersytetu Wrocławskiego. We Wrocławiu zaangażował się w działalność w Kole Braterskim „Zet”. Podczas I wojny światowej służył w armii niemieckiej, gdzie awansował na podporucznika. W czasie działań wojennych był trzykrotnie ranny.

Powstania

Po wojnie wrócił do Dziergowic, gdzie wraz z ks. Janem Brandysem pracował nad planem opanowania powiatu kozielskiego w przyszłym powstaniu. W 1919 r. został komendantem powiatu kozielskiego oraz tymczasowym komendantem powiatu raciborskiego Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, przybrał pseudonim Rakoczy. W mundurze niemieckiego oficera pojawiał się w koszarach Grenzschutzu, gdzie na podstawie fałszywych rozkazów wywoził potrzebną organizacji broń i amunicję. W marcu 1919 r. został jednak aresztowany i osadzony w Raciborzu, skąd udało mu się zbiec, przekonując pilnującego go oficera, którym okazał się przyjaciel z wojska, że został aresztowany omyłkowo.

Po tym wydarzeniu wystawiono za nim list gończy, w którym nazwano Zgrzebnioka „największym polskim bandytą w okręgu kozielskim”.

7 sierpnia 1919 r. Wojciech Korfanty mianował go komendantem głównym POW Górnego Śląska, pełnił tę funkcję do 1920 r. Dowodził wojskami podczas I i II powstania śląskiego. Brał aktywny udział w pracach zorganizowanego przez Wojciecha Korfantego Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu, którego siedziba mieściła się w hotelu „Lomnitz”.

fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

I po powstaniach

Zgrzebniok był współzałożycielem Związku Byłych Powstańców, następnie Związku Powstańców Śląskich. Od 1923 r. do 1927 r. pracował jako nauczyciel wychowania fizycznego w Gimnazjum Klasycznym w Królewskiej Hucie (dzis. Chorzów), redagował „Młodą Polskę”, organ Związku Młodzieży Pracującej „Jedność”, działającą przy Narodowej Partii Robotniczej.

fot. Muzeum im. o. E. Drobnego w Rybniku

W sierpniu 1927 r. powrócił do służby w Wojsku Polskim – objął stanowisko oficera ewidencyjnego Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku, skąd musiał wyjechać zagrożony zamachem ze strony Niemców. Później pracował w Sztabie Głównym WP w Warszawie. Następnie pracował w administracji jako naczelnik Wydziału Pracy i Opieki Społecznej w Urzędzie Wojewódzkim w Toruniu. W 1934 r. mianowano go wicewojewodą białostockim. W 1923 r. poślubił Helenę Woźniak, której rodzina była równie zaangażowana w działalność powstańczą.

fot. Muzeum im. o. E. Drobnego w Rybniku

Aresztowana przez Niemców tuż po wybuchu II wojny światowej, zmarła na tyfus w listopadzie 1939 r.

Śmierć

Alfons Zgrzebniok zmarł nagle na serce 31 stycznia 1937 r. w Marcinkowicach koło Nowego Sącza, gdzie spędzał urlop. Zgodnie ze swoim życzeniem, został pochowany z powstańcami.

Pogrzeb tak opisano w "Katoliku" (1937, R. 71, nr 26):
- We wtorek 2 bm. po południu o godz. 14,50 nadjechał pociąg na stację w Rybniku, wiozący z Nowego Sącza zwłoki śp. wicewojewody Alfonsa Zgrzebnioka. Na peronie ustawiły się na przyjęcie delegacje ze sztandarami Związku Powstańców Śląskich, oficerów reze:wy. PUW., stowarzyszeń kolejowych i innych. Władze reprezentowali p. starosta Wyglenda, p. burmistrz Weber, p. dyrektor Więdlocha, p. sędzia Kuśka. Orkiestra Zakładu psych, odegrała marsz żałobny Szopena Członkowie Związku Oficerów Rezerwy i POW. podnieśli trumnę ze zwłokami na barki i orszak ruszył do domu żałoby pizy dworcu. Za trumną postępowali najbliższa rodzina, przedstawiciele władz i delegacje. Pogrzeb odbędzie się w piątek 5 bm. przed południem o godz. 10. Zbiórka wszystkich towarzystw o godz. 9,15 na targowisku. Orszak uda się do kościoła św. Antoniego, gdzie się odprawi nabożeństwo pogrzebowe a następnie na cmentarz, gdzie zwłoki zostaną złożone przy pomniku poległych powstańców do grobu.

fot. "Powstaniec", 1937, R. 11, nr 4 - ze zbiorów Biblioteki Śląskiej

Jego ciało spoczęło na cmentarzu w Rybniku w kwaterze powstańczej. Był Kawalerem Virtuti Militari, Krzyża Niepodległościowego z mieczami, Krzyża Walecznych z 3 okuciami, Orderu Odrodzenia Polski Polonia Restituta.
Na nagrobku wykuto mu słowa Hymnu Śląskiego autorstwa Stanisława Rybki do muzyki Feliksa Nowowiejskiego: „Minęły już wieki niewoli, kajdany rozszarpał śląski lud. A z krwi naszej, z tego co boli, Ojczyzna powstała jako cud”.

fot. "Powstaniec", 1937, R. 11, nr 4 - ze zbiorów Biblioteki Śląskiej

"Katolik" podawał, że w kondukcie pogrzebowym wzięło udział 179 pocztów sztandarowych i wniesiono 76 wieńców.
- Przed trumną sześciu oficerów niosło na poduszkach wszystkie zaszczytne odznaczenia. Na karawanie spoczywała skromna, czarna trumna, za którą prowadził żonę Zmarłego major Ludyga-Laskowski - "Katolik", 1937, R. 71, nr 29.

Jest patronem ulic w kilkunastu śląskich miastach, m.in. w Rybniku.

Bibliografia:

Muzeum w Rybniku, wystawa Komendant Rakoczy (1891-1937).
Witold Iwaszkiewicz, Alfons Zgrzebniok, Warszawa 2021 [w:] Instytut Pamięci Narodowej.
Zbiory Biblioteki Śląskiej w Katowicach, "Katolik" 1937, R. 71, nr 29, 1937, R. 11, nr 4, "Powstaniec", 1937, R. 11, nr 4.