Plakat na Śląsku

W Polsce plakat spopularyzował się w XIX w., ok. 1890 r. razem z secesją i w tymże okresie służył głównie celom kulturowo-teatralnym. Prekursorzy polskiego plakatu często byli również scenografami, dla których projektowanie reklam swoich sztuk było drugorzędnym priorytetem. Produkcja całej otoczki graficznej przez jedną osobę ujednolicała wizję artystyczną, choć stanowiła również ogromne wyzwanie, zwłaszcza pod presją czasu, dlatego rzadko stosowano tę metodę.

Z biegiem czasu plakat stał się narzędziem do celów politycznych i społecznych. Zapotrzebowanie na to medium gwałtownie rosło, lecz problemem pozostawała stosunkowo niewielka ilość plakacistów. Coraz częściej formy tej podejmowali się artyści niewyspecjalizowanej tradycji graficznej. Na Śląsku doskonałym przykładem wykorzystania politycznych funkcji tego medium są propagandowe plakaty plebiscytowe z okresu międzywojennego:

(1921)

„Wojna na plakaty” miała niezliczone oblicza, sięgano bowiem po argumentację ze wszystkich obszarów życia: od (często niewybrednej) satyry, starającej się zohydzić lub wyśmiać prawdziwe lub rzekome cechy narodowe strony przeciwnej, poprzez najwyższych tonów retorykę patriotyczną, argumenty ekonomiczne i gospodarcze aż po sferę religijną" - oficjalna strona Muzeum w Bytomiu.

Poprzez te plakaty możemy zaobserwować ówczesne tendencje stylistyczne na Śląsku: szczególnie w plakacie z lewej strony widać pewne wpływy minionego już okresu secesji. W latach 20 i 30 XX w. secesja była uznawana za przeżytek, szczególnie z uwagi na bogatą ornamentację, która była niepraktyczna i “nie na miejscu” w okresie niedostatku. Jej wpływy jednak pozostawiły wyraźny ślad i miały powrócić do łask w czasie po drugiej wojnie światowej.

Popularność plakatu oraz przystępność przykuwającej oko formy sprawiły, że stał się on uniwersalnym narzędziem również do celów społecznych. Władze dostrzegły w nim możliwość reklamy regionu i rozpoczęły zlecanie wykonania plakatów mających zachęcić ludzi szukających miejsca do życia i turystów do odwiedzenia danego regionu.

(1924, 1925)

Należy zauważyć jasne, ekspresyjne kolory i napisy w kilku językach. Czcionka ta wzbudza skojarzenia ze stylem Art Deco, w którym często pojawiały się jej wariacje. Plakaty przedstawiają wyidealizowany obraz klasy robotniczej poprzez scenki z życia codziennego epatujące dumą. Ten styl wywołujący poczucie regionalnego patriotyzmu i szczęścia płynącego z codziennego życia spotkał się z bardzo dobrym odbiorem jako ogólny motyw, powtarzający się między różnymi artystami na przestrzeni lat. W latach 20. i 30. zauważono sympatię do niego i zaczęto czerpać z niego podczas wyłaniania się socrealizmu.

Kiedy mówimy o plakacie śląskim, jedną z pierwszych nasuwających się myśli są jego główne ośrodki - Związek Polskich Artystów Plastyków, śląska “szkoła plakatu” - wydział grafiki użytkowej na katowickiej ASP i galerie, w tym z Biuro Wystaw Artystycznych w Katowicach, gdzie w tym roku odbędą się 28 Biennale Plakatu Polskiego będące najważniejszą imprezą tego typu w Polsce. 

(ASP w Katowicach)

(Biennale XV)

Waldemar Świerzy, Biennale IX

Marian Słowicki, 25 lat katowickiego Wydziału Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, 1973

Eugeniusz Delekta, 50 lat teatru śląskiego, 1972

Plakat śląski od zawsze wyróżniały pewne cechy specyficzne, wywołane niekoniecznie bezpośrednio jako świadomy nurt artystyczny implementowany w szkołach plastycznych,
a bardziej wywodzące się z unikalnych dla otoczenia i czasów warunków. Pomimo tychże różnic plakat śląski był charakterystyczną częścią większego ruchu, mianowicie plakatu powojennego. Artyści o śląskich korzeniach, wyuczeni w śląskich (często Katowickich) szkołach mieli znaczący wpływ na międzynarodowy powrót popularyzowania teatru, powrotu do tzw. “sztuki dla sztuki”, niewykorzystywanej w celach polityczno-propagandowych. 

“Po pewnej refleksji zdajemy sobie sprawę, że nazwa “śląska szkoła plakatu” wymaga komentarza uściślającego, ale i rozszerzającego zakres omawianego zjawiska. Bo ku katowickiemu centrum zarówno ciąży i współtworzy go zarówno działalność artystów z Zagłębia, jak i Bielska czy Ziemi Cieszyńskiej, a także wielu innych twórców ze Śląskiem związanych, choć często żyjących na obrzeżach regionu.”

Andrzej Pietsch

Jednym z takich prominentnych plakacistów był Waldemar Świerzy, ur. 9 września 1931 w Katowicach. W czasie swojego życia stworzył bardzo imponującą kolekcję zawierającą ponad półtora tysiąca dzieł. O ile z początku skupiał się na czystej, dynamicznej grafice, później wprowadził do plakatu elementy malarskie, które zachowały się w jego twórczości aż do końca jego kariery. Jego twórczość była inspirowana szeroką gamą innych sztuk plastycznych, w tym malarstwem i rękodziełem ludowym.

Król Roger, 1982

Laureaci dwunastego Biennale, 1990

Biesy, 1972

Wanda, 1969

Otrzymał wiele nagród za twórczość plastyczną. W listopadzie 2006 został odznaczonyZłotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. Został pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Kolejnym prężnie działającym śląskim twórcą plakatu był Jerzy Moskal. Jest on doskonałym przykładem artysty łączącego ze sobą wiele rodzajów sztuki koniecznych do prawidłowego funkcjonowania teatru - oprócz licznych plakatów projektował on również scenografię, zrealizował ok. 200 portretów, 100 ilustracji, 300 kolarzy. W 1991 r. w Katowicach założył pierwsze (i do dziś jedyne) w Polsce Centrum Scenografii. Pomysłodawcą utworzenia takiego ośrodka był scenograf Zenobiusz Strzelecki. Centrum przyświeca cel popularyzacji tej dziedziny sztuki i archiwizacji jej, wcześniej słabo udokumentowanej, historii. Od momentu zainicjowania idei Centrum Scenografii Polskiej zgromadziło w swoich zbiorach około 15.000 projektów dekoracji i kostiumów, obiektów scenicznych, makiet i kukieł autorstwa polskich scenografów. 

Jerzy Moskal, Wyspiański - Wyzwolenie, 1976



Wyspiański - Warszawianka, 1977

Oto plakaty teatralne niektórych absolwentów krakowskiej ASP - Bogusława Góreckiego, Michała Klisia, Jerzego Miciaka. 

Bogusław Górecki, Śmierć Dantona, 1957

Michał Kliś, Teatr Silnia!

Jerzy Miciak, Przyrost naturalny, 1974

Michał Kliś, Teatr ¾, 1998

Powyższe 4 plakaty powstały w podobnym przedziale czasowym. We wszystkich możemy dostrzec silne tendencje graficzne objawiające się jasnym, wyrazistym doborem małej ilości kolorów i odważną formą mocnych kształtów. Te przykuwające oko elementy miały być krzykliwe
i przystępne w odbiorze. Na pierwszy rzut oka mogą być one tajemnicze ponieważ detale ukryte w plakatach i przedstawione elementy nawiązywały do motywów reklamowanych sztuk, a zatem ich symbolika miała być w pełni zrozumiała dla odbiorcy po obejrzeniu spektaklu.

Po spopularyzowaniu kina w Polsce plakaty teatralne zaczęły być stopniowo wypierane przez te filmowe. Wielu plakacistów zmieniło tematykę prac zgodnie z duchem czasów. Plakat użytkowy, artystyczny i teatralny w dniu dzisiejszym zdecydowanie jest bardziej niszowy niż kiedyś, nadal jednak zajmuje bardzo ważne i zasłużone miejsce pośród sztuk graficznych i użytkowych.

Artykuł przygotowała Zofia Zimny, uczennica II Liceum Ogólnokształcącego im. A. Frycza Modrzewskiego w Rybniku.